Opmaat
Ik ben vodoupriesteres. Dat is in Nederland exotisch, maar niet op Haïti, waar men ‘80% roomskatholiek en 100% vodou’ is. Er wonen negen miljoen Haïtianen op Haïti en honderdduizenden in Canada en Amerika en Frankrijk; je kunt gerust stellen dat er tienduizend vodoupriester/s/essen zijn, merendeels op Haïti.
Hoe ik erbij kwam om mij in augustus 2007 te laten inwijden, is een lang verhaal. Dat ik een roman wilde vertalen waarin vodou een rol speelde; dat ik tijdens het onderzoek naar de religie gefascineerd raakte; dat ik mij thuisvoel bij de grote en warme tempelfamilie in Port-au-Prince, de hoofdstad van Haïti, waartoe ik behoor, als mambo asogwe [1]: daarvan doe ik later in een boek [2] verslag. Maar wat betekent het, als je als vodoupriesteres verzeild raakt in de religieuze omgeving van het Balinese Hindoeïsme? Ik wil u graag meenemen op een bijzondere reis, met literaire en spirituele belevenissen.
Hier zijn alvast de foto’s: https://www.flickr.com/photos/31744136@N05/sets/72157608383656645
Het ritme van de taal
Toen ik eind augustus 2007 terugkwam uit Haïti, en al half op weg was naar een schrijversappartement in Athene, lag er een uitnodiging van de Nederlandse ambassade te Jakarta voor deelname aan een schrijversfestival op Bali. Ik nam die met genoegen aan, omdat ik veel gehoord had van het prachtige eiland en nog nooit in de ‘gordel van smaragd’ geweest was. Mijn enige bezoek [3] aan Azië was in 1996, tijdens een poëziefestival in Kuala Lumpur (Maleisië).
Naar Indonesië gaan, dat was emotioneel: mijn vader was er negen maanden geweest tijdens de wederopbouw, als scheepsbouwkundig ingenieur; toen hij terugkwam, in 1952, sprak hij Maleis. Ik was twee jaar en herinner me de nieuwe taal, waarvan ik klank en ritme onthield, en zelfs enkele woorden.
Mijn tante had jaren in Sukabumi gewoond en twee van mijn neven waren er geboren. Ik belde de oudste, die als een oudere broer voor me is. Hij was ontroerd en zei peinzend: ‘Als je geland ben in Denpasar en de vliegtuigdeur gaat open, ga je een uur huilen.’
De geur van frangipani
Dat gebeurde niet dadelijk. Maar toen ik de eerste frangipani-bloesem opraapte van de grond, vlakbij het zwembad van het hotel, en die kruidige zoetheid rook, op de grens van geurloosheid, wenste ik dat ik alles uit m’n koffers kon gooien en die tot de rand vullen met deze koele, ivoorwitte bloesems, om er thuis de rest van m’n leven mijn hoofd in te kunnen begraven. Ik besefte dat ik nooit de woorden zou vinden om frangipani op te roepen.
Mijn redding was simpel. Ik deed wat ik de Balinezen zag doen, vrouwen en mannen, ik stak een bloem achter m’n oor. De jongens van het hotel lachten verrukt en knikten, ‘Beautiful! You Balinese girl!’. Soms koos ik een vuurrode hibiscus waarvan de meeldraden langs m’n oor zwierden. Elke morgen kregen de standbeeldjes, demonen en goden, in de prachtige tuin rondom het zwembad, die rode bloesems achter hun oren. Ik was ervan overtuigd dat ze ermee ronddansten als ik even niet keek.
Dichterschap, priesterschap
Aan de festivalorganisatie had ik geschreven dat ik een mambo was, en men had direct een sessie georganiseerd voor ‘Nuns, Priests and Priestesses’ [4], waarbij ik in discussie zou gaan met om. een zwarte Amerikaanse van Nigeriaanse afkomst die gewijd was als Thaise non. Voor het eerst was ik als dichter èn als vodoupriesteres (manbo, mambo) op een literair festival. In literair Nederland was dat nog niet voorgekomen, daar reageerde men sceptisch op mijn religieuze overtuigingen [5]. Dichterschap is iets van 24 uur per dag, maar priesterschap ook. Voor mij hoort het bij elkaar: de taal is voor mij even speels en heilig als de dans van de geestwezens.
Daarom besloot ik op het laatste moment om mijn asson [6] mee te nemen naar Bali. Of ik die nodig zou hebben, wist ik niet. Een asson dient om de Loa [7] op te roepen. Het is een breekbaar instrument, een kalebas met een kralennet eromheen, en een altaarbelletje aan het handvat.
Tri Hita Karana
‘Tri Hita Karana’ was het thema van het festival. Het is een concept in het Balinese Hindoeïsme. De kosmos begrepen als een eenheid van drie werelden, God – Mens – Natuur. Niet statisch, maar in beweging: de relatie van de mens tot God, van de mens tot de ander, en van de mens tot zijn/haar omgeving. Vrede en geluk zijn het gevolg als men deze relaties onderhoudt en als alles in evenwicht is. Om dat voor elkaar te krijgen, moeten de relaties dagelijks hernieuwd worden. Dat zag ik gebeuren in de festivalstad, Ubud.
De eerste dag op Bali besloot ik te gaan wandelen, om mijn jetlag kwijt te raken. Ik zag onderweg een vrouw naar buiten komen, met iets van bloemen en wierook. Ze zette het aan de stoeprand, bad erbij en verdween naar binnen. Een huis verderop deed een tweede vrouw net zoiets, en bij hetvolgende huis weer. En nu zag ik het bij vrijwel elk huis en elke winkel. De gebaren die de ze maakten, kwamen me bekend voor. Dat zou ik in vodou ook zo doen. Ik besloot een vrouw te volgen en ernaar te vragen.
Kijk, daar liep iemand voor me uit met een dienblad, waar bloemen op lagen in bakjes van kokosblad, met een glas water erbij en brandende wierook. Toen ze stil stond, stond ik ook stil. Ze keek naar me uit haar ooghoek en wees dat ik een foto mocht nemen. Maar dat was mijn bedoeling niet. Ik wilde in gesprek komen over het ritueel, dat ik nu al een aantal vrouwen op steeds dezelfde manier had zien uitvoeren.
Ze wenkte me, en nam me mee naar binnen door een klein poortje. Er was een binnenplaatsje met een beeld van Ganesh, die ook zo’n mooi cadeautje kreeg. Vervolgens knielde ze bij een grote steen en zei me, dat eronder de nageboorte van haar kind begraven lag. Om de kwade demonen op afstand te houden, legde ze rijst in een bakje van blad neer; om de goede geesten op die plek te laten komen, legde ze een bloemenbakje op de grond en besprenkelde het met water en met arak. Tussen de bloemenbakjes en de stoep kwam een los blaadje, of een paars klaverbloempje, zodat het bakje niet direct met de vieze grond in contact zou komen. De sterke drank zat in een plastic flesje dat er precies uitzag als een maggiflesje thuis. Het sprenkelen deed ze draaiend en in drieën, links, rechts, midden. ‘Dat doen we in vodou ook zo,’ zei ik, ‘links-rechts-midden.’ En ik liet zien hoe ik met mijn hele lichaam in die drie richtingen buig, als ik dat doe. ‘Balance,’ zei ze, glimlachend. ‘Balance,’ glimlachte ik terug. Evenwicht houden tussen de verschillende krachten van het universum.
Dat evenwicht geldt de oneindige kosmos en ook gewoon de stoeprand van je huis. ‘Wij gebruiken water en rum,’ legde ik uit. ‘En parfums en soms wierook, en bloemen. En eten, ja, dat zouden we ook doen.’
Die hele dag liep ik rond, uren en uren en overal knoopte ik gesprekken aan met de vrouwen, die zo vanzelfsprekend de kosmos in evenwicht hielden met kleine geschenken en sierlijke gebaren. Later die week zei een Australische mevrouw, die op Bali woonde, dat het allemaal ‘superstition’ was, bijgeloof, en dat ze het haar bedienden niet kon afleren. ‘Maar als ze het niet doen, volgt er altijd een hoop ongeluk’, voegde ze er weinig logisch aan toe. Ik zat bij haar achterin de auto en zei wijselijk niets.
Pura Dalem
Intussen wilde ik graag een tempel bezoeken. Dan moest je een sarong dragen. Ktut, die in mijn hotel werkte, wilde mij er wel een lenen. Hij woonde naast de Pura Dalem, een tempel in Ubud, aan Jalan Hanuman. ‘Ik breng u even met de motorbike!’ We raceten door de achtertuinen naar zijn huis, ik zou het alleen nooit gevonden hebben. Zijn vrouw ontving mij glimlachend en deed mij de sarong om — niet eenvoudig, want Ktut en zijn vrouw waren klein en ik ben een forse blanke vrouw. ‘Er zijn hanengevechten,’ zei Ktut, ‘achterin de tempel, als u goed oplet, vindt u ze misschien.’
Op het tempelplein keken de priesters niet naar me om. In hun ogen was ik de zoveelste toerist. Maar ik liep op hen toe, en vouwde de witte zijden sjaal open waarin ik mijn asson bewaar; ik tilde die omhoog en liet het geluid horen dat de geestwezens oproept. Onmiddellijk stonden de priesters op. Ze spraken Bahasa en Balinees en een klein beetje Engels, maar we begrepen elkaar goed. Ze heetten mij welkom met water, met een lichte buiging. Ik boog terug, en toen hief ik het water omhoog, naar de vier richtingen, in een vodou-dans, en druppelde daarna driemaal water op de grond, voor de geestwezens. Allen begonnen te lachen en in de handen te klappen en door elkaar te praten. Ze wezen op mijn asson, ze wezen op mij, en toen wenkten ze en lieten mij de hele tempel zien… en brachten me naar de hanengevechten. Ik was er de enige vrouw. Het was mooi om te zien, die dans van de hanen, de zorgvuldige manier waarop de mannen met hun prijshaan omgingen, de bijzondere, magische mesjes die ze de hanen als sporen aanbonden, met rood draad.
‘You very lucky’
Mij werd ook verteld dat dit de eerste dag was van vier gelukbrengende dagen. ‘You very lucky,’ zeiden de priesters. ‘Omdat u nu in de tempel bent, zult u veel geluk ontvangen.’ Ik vergat het. De volgende morgen werd ik wakker – kerngezond. Ik was sinds mijn reis naar Haïti geplaagd door afschuwelijke maagpijnen, twee maanden lang, en mijn huisarts kon niets vinden. Vanaf mijn gesprek met de priesters in de Pura Dalem was het weg. En het is niet meer teruggekomen. Ik vertelde het aan de Balinese medewerker van het festival en hij knikte plechtig. ‘Mij overkwam net zoiets,’ zei hij, ‘ik had erge uitslag op m’n gezicht. Één nacht in de tempel, bij hetzelfde feest: en wèg…!’
La Sirène
Veel Australiërs op Bali gedroegen zich als kolonialen, in mijn ogen. Ze praatten over de lage prijzen van grond voor huizenbouw zonder aan de rijstbouw te denken en ze schenen de Balinezen alleen te zien als bedienden. ‘You have been to his house?!’ vroegen ze, toen ik bij Ktut was geweest, alsof dat het ergste was dat ze ooit hadden gehoord.
Ik zag bij het festival nauwelijks Balinezen in het publiek, en het kostte moeite om Indonesische schrijvers te spreken te krijgen. De dichter van Oost-Timor kwam zelf naar me toe en die van Papua-New Guinea eveneens – ontroerende ontmoetingen, ook gezien de historie van onze landen. Het lukte me om als enige Europeaan bij een rondetafelgesprek met de Indonesische auteurs aanwezig te zijn, wat ze op prijs stelden. Twee auteurs vertaalden spontaan voor me, omdat ik geen Bahasa sprak. Later gaf ik de festivalorganisatie het advies om de internationale auteurs, en de Balinese en Indonesische auteurs, meer met elkaar in gesprek te brengen. En om de Nederlandse auteur van volgend jaar ook een keer in het Nederlands te laten voorlezen, want in die week kwamen er heel wat Balinezen naar mij toe om Nederlands te praten, ook jonge mensen – voor mij, met de kolonialistische geschiedenis van Nederland, eerst tamelijk ongemakkelijk, voor hen echter niet. Een goede ervaring.
Maar er waren ook andere Australiërs. Op een van de vele feestjes van het festival, met heerlijk Balinees eten, zeiden twee jonge vrouwen voorzichtig: ‘U bent… vodoupriesteres? Mogen we wat vragen? Onze vriendin is zwanger, 12 weken, maar het gaat niet goed, ze ligt in het ziekenhuis en ze bloedt, ze gaat het kind verliezen en het is een erg gewild babytje… Kunt u… Wilt u…’ ‘Ik zal bidden,’ zei ik, ‘maar ik weet niet of het lukt.’ Die nacht vroeg ik telefonisch advies aan mijn Papa [8] in vodou. ‘Je moet bidden tot La Sirène,’ zei hij. La Sirène woont in de oceaan en die was in Ubud ver weg. Wat moest ik doen? Ik keek naar buiten. Het was middernacht en de volle maan stond boven het zwembad. Het zwembad! Op Bali was dat niet met chloor, maar met zout. Zout water is geen ‘symbool’ van La Sirène, het is haar manifestatie. Die nacht bad ik bij het zwembad. De volgende dag hoorde ik, dat de moeder voor het eerst in 12 weken goed geslapen had. Ik bad in de nacht opnieuw bij het zwembad. De dag erna was het bloeden gestopt, een echografie wees uit dat de inwendige wond geheeld was, de artsen zeiden dat ze het kind zou behouden. Haar vriendinnen kwamen huilend naar me toe om mijn geestwezens te danken. Een vodoupriesteres op Bali: een heilzame combinatie van Hindoeïsme en vodou.
—
Appendix 1
Het Ubud Writers & Readers Festival, www.ubudwritersfestival.com, kwam voort uit een initiatief om kunst en cultuur in te zetten tegen terrorisme, kort na de eerste bomaanslagen op Bali in 2002. Er wonen veel Australiërs op het eiland, permanent of tijdelijk, en de organisatie is grotendeels in Australische handen.
De focus van het festival is op Aziatische kunst en cultuur; het werk van de auteurs, Indonesisch of internationaal, die worden uitgenodigd, heeft er zo mogelijk betrekking op, of het houdt verband met het thema van dat jaar. Dit jaar, 14 t/m 19 okt 2008, was het thema ‘Tri Hita Karana’, en het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds, www.nlpfv.nl en de ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden te Jakarta, hadden geoordeeld, dat mijn mystieke poëzie het juiste antwoord was op dit spirituele thema.
Appendix 2
Op Bali heb ik ook een dag lang rondgereden en de tempel Tampak Siring gezien, met de beroemde vulkanische bronnen, de vulkaan Batur en het meer ernaast, een ecologische koffie- en cacaoplantage, en vele dorpen, waar feesten gehouden werden. Ik heb gesprekken gevoerd over begrippen als ‘anyaman’, weven als filosofisch èn architectonisch concept, met ‘anyaman bamboe’ als het meest gebruikte. En over de heiligheid van water en het uitdrukken van oneindigheid in een zwembad dat ogenschijnlijk oplost in de hemel. Maar dat is weer een heel nieuw verhaal…
Appendix 3
Een uitstekende en vrij volledige beschrijving van alle Balinees-Hindoeïstische rituelen en hun betekenis vindt men in het boek ‘BALI / Sekala & Niskala // Essays on Religion, Ritual, and Art’ van Fred B. Eiseman, jr. (Periplus Ed. , 1990), een heel leesbaar boek over het Hindoeïsme en de speciale Balinese vorm ervan, de filosofie en de mythologie, de voorwerpen, de handelingen, de kalender, de dansen en de muziek.
= = =
NOTEN
1 Mambo: Vodoupriesteres. (Houngan: Vodoupriester.) Mambo Asogwe (Houngan Asogwe) is de hoogste van de drie graden van inwijding.
2 ‘Spiegel van Mysteriën’, voor uitgeverij Querido.
3 Een verslag van mijn reis is opgenomen in mijn verhalenbundel ‘De zwarte engel’ (kleine Uil, Groningen, 2005), onder de titel ‘De god van het geluk // de waringin’, pp. 7-18.
4 Ik trad tijdens het festival op bij vijf literaire sessies, en was aanwezig bij acht andere, officiële bijeenkomsten. Zie Appendix 1 voor meer informatie over het festival.
5 Ik ben tevens roomskatholiek.
6 Asson: ratel van kalebas met kralen, gewijd instrument van de priester/es in Haïtiaanse vodou.
7 Loa: (enkelvoud en meervoud, ook gespeld lwa/s) geestwezens, ook ‘mystères’ of ‘anges’ (engelen) genaamd.
8 De priester die mij gewijd heeft, is mijn ‘Papa’ in vodou, voluit mijn ‘Papa Kanzo’.
